تجلی ذاتی و اسمایی
متن (قال بعض أهل المعرفة: «إنَّ لله هویة كل عضوٍ») شرح: منظور ابن‌عربی است كه در فصوص‌الحكم و در فص سلیمانی فرموده است. ملخص مطلب این گفته این است كه الله تبارك و تعالی در عالم دو نوع سریان دارد یك سریان اسمائی كه از به كمال اسمائی تعبیر می‌شود و یك سریان ذاتی كه از آن به كمال ذاتی تعبیر می‌شود. كمال اسمائی و سریان اسمائی این است كه الله تبارك و تعالی در یك مخلوق و حقیقت تجلی اسمائی كرده است و این مخلوق صورت ظاهری آن اسم است فلذا آن‌هایی كه مثلاً تجلی اسم علیم الهی هستند همه شبیه هم هستند و حتی خواسته‌هایشان هم عین هم است و این‌كه حضرت علی (ع) نفس پیامبر شد یعنی تمام اسماء او با حضرت رسول منطبق شد چون تمام اسماء در هر شخصی هست ولی تجلی یك اسم بیشتر است. پس یكی تجلی اسمائی شد كه الله تبارك و تعالی اگر بخواهد تجلی كند اسم مخصوص در شخص تجلی خواهد كرد و تاروپود آن شخص را خواهد گرفت. مرحوم استاد پهلوانی (ره) می‌فرمایند: یك شب زودتر بلند شدم و چون قبل از موعد بیدار شدم فهمیدم كه خبری هست و آن شب حقیقت اسم یا حیُّ یا قیوم را بر من نشان دادند و به من دادند. یعنی آن اسم برایشان تجلی كرده ولی زمانی این تجلی اسمائی است (إنا لله) و زمانی این تجلی ذاتی است (و إنا الیه راجعون) تجلی ذاتی یعنی تمام موجودات عالم اعم از عوالم اله یا عوالم خلق ارتباط با حق دارند و در این‌جا توجهی به اسماء نیست و موجودات مستقیماً با ذات حق در ارتباط هستند و همه این حالت را دارند و هو در همه جریان دارد. و به خاطر همین محیی‌الدین در فصوص و... گفته است كه كیف أدركُ شیئاً، من چطور یك چیزی را درك كنم در حالی كه تو در آن هستی و چون تو قابل درك نیستی من نیز كنه آن شی را درك نمی‌كنم چون كنه آن شیء توی الله تبارك و تعالی هستی و كنه آن شیء ذات توست و چون ذات حق تعالی بنا بر رأی اكثر عرفا قابل درك نیست پس كنه هیچ یك از اشیاء قابل درك نیستند. پس همان‌طور كه روح ما در تمام بدن سریان دارد ذات الله و هو نیز در تمام اجزای عالم هست كه اگر شخصی تجلی ذاتی كند دیگر یا الله است. اگر تجلی ذاتی هم كند یك اسم در او تجلی خواهد كرد و اگر تجلی اسمائی هم كند یك اسم تجلی خواهد كرد ولی فرق این‌جاست كه در تجلی اسمائی آن اسم در شخص تجلی می‌كند ولی در تجلی ذاتی، ذات از كانال این اسم تجلی می‌كند كه این دو خیلی فرق دارند و این‌جا ممكن است اشكال شود كه ذات آن اسم مستقل نیست پس چطور می‌تواند تجلی كند؟ جواب این است در تجلی اسماء یك بار این‌طور است كه روی جلویی اسم دیده می‌شود ولی یك بار هست كه روی دیگر اسم دیده می‌شود و ولایت هم همین است یعنی وَلِیَ (پشت سر آمدن). پس یك بار صورت ظاهری اسم دیده می‌شود كه خود اسم است ولی یك بار شخص از مرآت آن اسم پشت اسم و باطن اسم را می‌بیند كه همان ذات است نه این‌كه استقلالی در اسم باشد و همه‌ی این دیدن‌ها و درك‌ها از طرف ماست یعنی یك بار شخصی به حدی می‌رسد كه اسم را می‌بیند ولی یك بار به حدی می‌رسد كه ذات را می‌بیند و فرق هست بین این دو.