صراط حمید

در بحث تقدم توبه یا یقظه، بیشتر علما یقظه را آغازین مرحلۀ سلوک می دانند و از آن به عنوان ضرورتی پیش از توبه و مقدمۀ بازگشت ازگناه یاد می کنند. «یقظه و انتباه به معنی بیدار شدن و به خودآمدن و متنبه گشتن، اولین قدم و یا اولین مسأله در سلوک الی الله است و به طور دقیق یقظه و انتباه در سفر الی الحق اساس امر است (شجاعی، 23:1388). در شرح منازل السایرین خواجه عبدالله انصاری، توبه باب دوم از قسم اول یعنی بدایات است و باب اول یقظه یعنی بیداری است (کاشانی،21:1315). برخی دیگر چون هجویری اول مقام سالکان طریق حق را توبه برمی شمرند (هجویری، 429:1387). قشیری نیز در تقدم توبه با هجویری هم عقیده است «وتوبه اول منزلی است از منزل های
این راه و اول مقامی است از مقام های جویندگان» (قشیری،136:1385).

به هر حال  یقظه لازمۀ بازگشت از گناه و گام نهادن در سلوک الی الله است، حالی که در ابتدای توبه به سالک دست می دهد و او را برای تولدی دوباره آماده می سازد.

«توبه بیداری دل از خواب غفلت و دیدن عیب حالی و چون بنده تفکر کند اندر سوء احوال و قبح افعال خود و از آن خلاص جوید حق تعالی اسباب توبه بر وی سهل گرداند.» (هجویری،431:1387)

یقظه و انتباه موجد دگرگونی های اساسی در وجود انسان است، آثار این دگرگونی ها براساس تنوع استعداد و معرفت و ایمان انسان ها متفاوت است که به چند نمونه آن اشاره
می شود:

1- خویشتن  شناسی و توجه خاص به نعمت های الهی:

توجه به نفس و تأمل در نعمت های بیکران الهی، نگاه انسان را نسبت به هستی دگرگون می سازد. این معرفت و نگاه نو، زمانی دست می دهد که از خواب غفلت برخیزد و به مجموعۀ عظیم هستی به چشم اعتبار بنگرد و بداند که تمامی نعمت ها در عالم و در وجود انسان با این هدف نهاده شده که انسان با دستیابی به گنج معرفت به سوی کمال مطلوب رهنمون گردد. حضرت علی (ع) می فرماید: «فاستصبحوا بنور یقظه فی الابصار والاسماع والافئده» آنان چراغ هدایت را با نور بیداری در دیده ها و گوش ها و دل ها برافروختند (نهج البلاغه،322:1385).

2- تعظیم حق و تصدیق وعید الهی:

«با حصول یقظه ،سالک به عظمت حق بیشتر پی  می برد و در یقظۀ ابتدایی، تجلی مقام ربوبی با صفات جلال برای تربیت و تطهیر سالک پیش می آید.» (شجاعی،50:1388)

سالک بیدار می داند که در روز رستاخیز باید در محضر حق پاسخگوی اعمال خویش باشد و با تمام وجود وعید الهی را تصدیق می کند و از آن خوف دارد.

3- ترک گناه و وصول به کمال:

بیداری و خودشناسی موجب ترک گناه و دوری از آن می شود. انسان در این مرحله با شناخت نفس خود را از خیال های باطل و آلودگی ها برحذر می دارد و از گناه که مانع از رسیدن او به کمال است اجتناب می کند.
4- غنیمت دانستن وقت:

خواجه عبدالله انصاری در منازل السایرین یکی از آثار انتباه و بیداری را غنیمت شمردن زمان می داند. اینکه انسان نسبت به گذشت زمان آگاه باشد و هوشیارانه ایام به لغو گذرانیده را جبران کند.